Risk Yönetimi Finans Mühendisliği ve Endüstri Mühendisleri

Globellesen, hizli gelisen teknolojilerin, artan uluslararasi ticaret ve iliskilerin sonucunda karsilastigimiz riskler de cok cesitli hale gelmistir. 30 sene oncesinde Turkiye icin dolar kurunun insanlar icin cok fazla bir onemi yokken bugun artik dolar kuru insanlarin ekonomik varligini tehdit eden en onemli risklerden biri haline gelmistir. Arjantin gibi ciddi anlamda iliski icinde olmadigimiz bir Guney Amerika ulkesinin finansal durumunu goz ardi edemeyecek durumdayiz.

Ekonomik kalkinma ve gelisimin rotasini cizen serbest girisim ve de bunun sonucu olarak ortaya cikan serbest piyasa ekonomisinin onunu acan en buyuk etken risk almaya karsi olan egilimlerdir. Adeta risk almak gelismenin en birincil nedeni haline gelmistir. Icinde bulundugumuz sene icerisinde dunyanin en gelismis ekonomilerinden olan Amerika’da merkez bankasinin onbir kez faiz oranlarina mudahele ederek dusurmesinin arkasinda da bu anlayis yatmaktadir. Risk almak ayni zamanda potansiyel olarak zarara girme durumuna dusmek oldugundan icinde bulundugumuz son 30 yil icinde riskleri etkin bir sekilde yonetmek gibi bir anlayis olusmustur. Riske yonelik bu egilimler ve tesvikler sonucunda istatiksel metodlarin da gelismesiyle “Risk Yonetimi” gibi bir disiplin ortaya cikmistir.

Bugun merkez bankalari, yatirim ve ticaret bankalari gibi finansal kuruluslardan buyuk sanayi ve hizmet kuruluslarina kadar herbiri organizasyon yapilari icinde risk yonetimi birimlerine sahiptirler. Her kurulus sahip oldugu is anlayisi ve amaclari dogrultusunda karsilastigi riskleri en etkin bir bicimde risk yonetimi teknikleri sayesinde ele alarak strateji gelistirmektedir.

Piyasa oyuncularinin karsilastigi riskler vede bu riskler karsisinda aldigi kararlar farklidir. Basit bir ornek vermek gerekirse bir malin ureticisi bir ay sonrasi icin urettigi malin fiyatinin dusmemesini isterken, ayni malin alicisi ise fiyatlarin artmasini istemez. Bu durumda malin ureticisi icin fiyatlarin dusmesi risk iken, malin alicisi icin fiyatlarin artmasi riskdir. Finans dunyasindan ornek vermek gerekirse bankalar genelde uzun vadeli kredi verip, kisa vadeli mevduat topladiklari icin faiz riskiyle karsilasirlar. Yukumluluklerinin vadesi daha uzun oldugu icin bankalar icin artan faiz oranlari zarara sebeb olur. Faiz riskine karsi koruyucu enstrumanlarina (treasury bond futures) sahip olmadigimizdan dolayi gectigimiz yilarda en basarili bankalardan olan Demirbank portfoyundeki hazine bonoloru yuzunden batmistir. Bankalar icin faizin artmasi risk iken, bir baska piyasa oyuncusu icin faiz oranlarinin artmasi cok buyuk bir risk olmayabilir. Bu tur farkli risk anlayislarinin varligi riskin transferi gibi bir olanagi beraberinde getiriyor. Finans muhendisligi de burada devreye giriyor. Bu noktadan yola cikarak finans muhendisligi piyasa oyunculari arasinda risk transferinin gerceklesebilmesi icin gerekli olan finansal araclarin olusturulmasi, bu araclarin dogru bir sekilde fiyatlandirilmasi icin matematiksel olarak modellenmesi, ve de piyasa da pazarlanir hale gelmesi icin gerekli olan tum prosedurlerin tasarlanmasini iceren bir muhendislik bilimi olarak tanimlanabilir.

Gelismis olan ekonomilerin finans piyasalarina baktigimizda "options", "futures", "forwards", "swaps", "asset backed securities", "credit derivatives", "weather derivatives" gibi bir cok finansal enstruman oldugunu goruruz. Turev enstrumanlari degerleri baska bir varliga bagli olan finansal kontratlardir.

Options: Degeri hisse senedi fiyatlari, faiz oranlari, kur oranlari, indeks fiyatlari, futures fiyatlari gibi degisik degerlere bagli olarak degisen kontratlar. Mesela, IBM hisse senedini 1 ay sonra 50 dolardan alma hakki gibi (degeri hisse senedi degerine bagli olan option). 1 ay sonra IBM 60 dolar ise siz 50 dolardan alma hakkina sahip oldugunuz icin 10 dolar eksi bu hakkin maliyeti kadar kar edersiniz. 1 Amerikan dolarini 1 ay sonra 1000 Japon yeni ile degistirme hakki gibi.

Call option, Put option, barrier option, exotic option, lookback option gibi bir cok cesidi var.

Futures (Vadeli islem): Belli bir varligi belli bir vadede belli bir fiyatdan satma veya satin alma anlasmasi. Mesela, 1 gallon benzini 1 ay sonra 1.3 dolardan satin alma anlasmasi gibi. Futures islemleri belli varliklar uzerinde, borsada alim-satim islemlerine tabidir. Commodity futures, eurodollar futures, index futures gibi bircok cesidi var.

Swaps: Finansal kuruluslarin kendi aralarinda belli bir sure boyunca belli bir para uzerinden (notional amount) bir tarafin onceden belirlenen sabit faizi odeyip diger tarafin da belli zamanlarda belirlenen degisen faiz oranlarini odemesi islemi. Bunlar interbank islemleri. Mesela 1 milyon dolar uzerinden bir taraf 2 yil boyunca her alti ayda bir %4 oderken diger tarafin her gecen alti aydaki Liboru (London Interbak offer rate) odemesi. Bu islemleri bankalar bilancolarindaki faiz riskini elimine etmek icin kullaniyorlar.

….

Turev enstrumanlarina sadece para transferi acisindan mikro seviyede bakacak olursak her zaman bir tarafin kazanirken diger tarafin kaybettigi islemlerdir. Bu noktada karsimiza "zero-sum game" olan bu enstrumanlarin nasil ekonomik verimlilik getirdigi sorusu ilk olarak akla geliyor. Turev araclarinin sermaye piyasalarini etkin hale getirdigi (complete markets) gorusu bircok bilimsel calisma sonucu ortaya cikmis olsa da, bazi ekonomistler kriz aninda sebeb olduklari kaldirac etkisinden dolayi krizleri daha da derin hale soktuklarini dusunmektedirler. Bu duruma ornek olarak da Procter & Gamble, Orange County, LTCM (Long Term Capital Management), Metallgesellschaft’in basina gelenleri gostermektedirler. Kaldirac etkisi (leverage) sayesinde az bir yatirim ile cok buyuk karlara sahip olma sansiniz olabiliyor. Ama temel finans teorisinden ogrendigimiz uzere buyuk kar kazanma sansi beraberinde daha fazla kaybet sansi da getiriyor.

Sonuc olarak bugun finans piyasalarinda 150 trilyon dolar gibi muazzam bir varlik (bu varligin cogu sanal olmak uzere) uzerinden donen turev piyasasi var. Son 30 senedir finans muhendisligi alaninda muazzam calismalar yapilmakta, yeni yeni teoriler gelistirilmektedir. Bircok bilim adami bu alanda yaptigi calismalar ve gelistirdigi teorilerden dolayi nobel oldulu almakta, buyuk finans kuruluslarinda danismanlikdan, yazdilari makaleleri arastirma firmalari kurmaktadirlar. Option fiyatlandirmasina dair gelistirilen Black-Scholes teorisi finans alanindaki son 30 yilin en onemli teorisidir. Piyasayadaki faiz oranlarina kalibre edilen faiz modellerinden, kapali formullerle bazi finansal kontratlar fiyatlandiralamadigindan dolayi gelistirilen numerik tekniklere kadar bircok konuda calismalar devam etmektedir. “Real Options” teorisi ile proje degerlendirmesi, firmalarin sermayelerinin degerlendirilmesi (equity evaluation), firmalarin iflas olasiliklari (default probability) gibi sonuclara varilmakta, artik kredi degerlendirme kuruluslari da bu teknikleri kullanmaktadir. Bu alanda kullanilan matematiksel araclar stokastik difransiyel denklemler, monte karlo simulasyonu, non-lineer optimizasyon tekniklerine kadar bircok konuyu kapsamaktadir.

Su an Turkiye’de gectigimiz Agustos ayinda baslayan sadece doviz kuru uzerinde olan vadeli islemler piyasasi mevcut. Faiz oranlarinin bir gun icinde 7500%’lere ulastigi ulkemizde, saglam bir sekilde reel ekonomiyi olusturup, stabilitesi saglanmis, derinlesmis vede yatirim cesitliligi artmis bir finansal sisteme gecisi saglayana kadar finans muhendisliginin Turkiye icin cok buyuk onem tasiyacagini dusunmuyorum. Su an icinde bulundugumuz faiz-enflasyon-doviz kisir dongusunden kurtulamadigimiz surece finans alaninda muhendislik yapmak cok zor.

Turkiye’de bu alanda calisma yapabilecek finans muhendisligine en yakin olan alan endustri muhendisligidir. Stokastik prosesler, simulasyon ve optimizasyon gibi direk finans muhendisligi alaninda kullanilan teoriler en yogun sekilde endustri muhendisliginde gosterilmektedir. Son yillarda Turkiye’deki iyi universitelerden mezun olan endustri muhendisleri cogunlukla finans alaninda kariyerlerine devam etmektedirler. Bu nedenden dolayi finansal yapilanmada gelecek de EM’lere bu konuda onemli gorevler dusecektir. Endustri muhendisligi mufredat programina bu alanla ilgili dersler konulamasinin bahsettigim nedenlerden dolayi onemli oldugu kanaatindeyim.

Saygilarimla

Haluk Bayraktar, IE 00

Tartışmalar:

Endustri muhendisliginin bu konuya daha cok onem vermesi gerektigine ben de
katiliyorum.

Meslegimin ilk 4 ayi haric hep finans sektorunde direk veya dolayli olarak
calistigim icin Endustri Muhendisliginin bu konuya hem cok yatkin olduguna
hem de cok katki saglayabilecegine inaniyorum.

Amerikada bu isin teknik kisimlari icin Fizik, Matematik gibi alanlarda Phd
yapmis insanlari ise aliyorlar. Bizim teknik olarak bir problemimiz
olacagini zannetmiyorum. En azindan ogrenebilmek icin temelimiz var.
Ustelik teknik ile business i daha iyi birlestirmek icin gerekli olan
temelimiz de var.

Sevgiler, saygilar,

Kadri Hasbay IE88

Most of the modeling in derivatives are in continuous time, and we do not
cover continuous time mathematics and stochastics in Industrial
Engineering. In that respect, Electronics, Mechanical, Aerospace
engineering graduates are able to get into the mathematics a lot quicker
than we are. Industrial Engineers have advantages in simulation and
optimization. Yet, a strong finance and statistics/econometrics background
is also as important.
I think emerging countries like Turkey, should move slowly in
implementation of derivatives markets. If we do not have the people who can
model and price these securities, and understand the risks behind, examples
like LTCM, Orange county and Enron can easily be observed. Derivatives
market is very important for risk management but it is also open for highly
leveraged positions, i.e. it is extremely easy to speculate large sums of
money.
I can write pages related to these subjects, since I work in this area
during my doctoral study, but I'll try to cut it short. I believe it is
very important to have a derivatives market in Turkey, but we should move
step by step. Financial engineering, is the last step we should take. I
think we should begin by using standard products, like futures, plain
vanilla options, forwards, swaps. When derivatives become exotic (complex),
it becomes harder to understand the risks underlying the instrument. Risk
management is extremely important for banks to allocate capital. Stress
testing, VAR, and credit derivatives are the most important concepts for
Turkey, especially for financial institutions. Also, rather than finding
formulas for complex products, it is more important to estimate the
variables underlying the model, like volatility, term structure of interest
rates, etc.
Senay Agca

Simdi alaaddin cakicilarin bakanlari arayip banka ihalesi ile ilgili emir verdigi bir ulkede yasiyoruz maalesef. bu tur iliskileri modelleyecek analitik bir arac kurei arz uzerinde henuz mevcut degil. Bu tur islemlerde sonuclarin ne oldugu bizim icin belli olmasada bazi cevreler icin bellidir zaten. Asimetrik informasyonun tum siddetiyle sisteme hakim oldugu durumlarda da modelleme gibi bilimsel tekniklerin pek onemi olmasa gerek.

Haluk

I believe models like stress testing are the most important models, especially under these conditions. In normal economic conditions, institutions can continue their operations, but they should make sure that they can survive highly unlikely events. Maybe for our country, highly unlikely events are more likely than developed countries, but this does not mean that we can not model it. We do not need to have an analytical model. Simulations are the most important instruments in risk management. Simulating adverse conditions may yield the amount of capital the banks or financial institutions should keep to manage their risk. In these respects, I believe a lot can be done in Turkey. Also, almost all financial institutions have their customized models to manage their risk. Therefore, we should not look for one model that will solve the problems of all institutions and/or countries, We should rather work at the institution level and model the economic, political, firm specific conditions (using simulation).

I believe, this is my third email and therefore I am already above my limit. In short, I believe that there is an answer for each problem but it may not be easy to reach there, yet it is worthwhile to try.

Senay Agca

The aim is not necessarily to minimize risk, but rather to quantify it (risk/return relation). Let's say a firm is dealing with export/import to Germany. In this case, DM/TL exchange rate, German and Turkish interest rates are the ones that should be considered the least. Let's say the aim of this firm is to protect itself against depreciation of TL. Then the firm can enter into a forwards contract. Most of the firms are entering into these kinds of transactions to protect themselves, but they are doing it by partial hedging, and they are being exposed to some risk.

The models are important to be able to combine different risks like interest rate, exchange rate etc., especially all in one figure like VAR. VAR (value at risk), shows that for a given confidence interval, what the maximum a firm can lose let's say in one day. In other words, they want to know how much risk the firm is exposed to.

I seriously believe that unless the country has the infrastructure, best is to move step by step. Orange county example is a very good example that shows that it is very easy to take on highly leveraged positions without understanding the risk being exposed, and how important it is to quantify risk. http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=9185

The example you are mentioning is a digital option where the payoffs are $10 by 1/6 probability and 0 with 5/6 probability. You have to pay premium to buy this option. You mention it is $1. This is not necessarily $1, you have to put it into related options formula, etc. If the option was worthed more than $1 and you are buying it for $1, then you are making money out of nothing (arbitrage: money on the table). This arbitrage opportunities will be removed from the market immediately, and you will pay the appropriate amount for this option.

Senay Agca

Piyasanin kumara donusup donusmedigi onemli degil. Zira bu piyasa kumar oynayanlari onleme mekanizmasi degil. Bu piyasada kumar oynamak isteyen varsa veya piyasayi yonlendirecegini dusunenler varsa buyursun. O kadar kolay degil. Iki yila yakin IMKB de brokerlik yaptim. Iki yil icinde kendini spekulator zannedipte iflas eden araci kurum sahipleri biliyorum. Bu is o kadar kolay degil. Hele derivative piyasasi derin bilgi isteyen bir is. Herifler Phd li adam calistiriyorlar. Bu piyasa marketin iyi calismasini saglayan bir mekanizma. Mekanizmalari degerlendirirken negatiflerini bir kese ye, bu mekanizma olmaz ise ne kaybederiz acaba sorusunun cevabini da gider keseye koyarak daha iyi degerlendirebiliriz sanirim. Birde tabi uzun vadede olaya bakmak lazim. Bazi piyasalar oturuncaya kadar perfect calismayabilir, ama bu demek degildir ki uzun vadede buyuk faydalari olmayacak.

Sevgiler, saygilar, 

Kadri Hasbay 88

Hedger'larla sepkulatorleri ayirmak cok kolay degil, cunku her ikiside piyasada oyuncu, ama piyasanin buyuk bir kismini hedger'lar olusturuyor. Esas sorun, bazi hedger'lar hedge ettiklerini dusunurken aldiklari riski dogru hesaplamadiklarindan aslinda risklerini arttirabiliyorlar. Bu da derivatives product complexlestikce daha sIk karsilasilan bir durum.

Senay Agca